جهان، به ويژه در دهه 90 بر اين امر دلالت دارد كه ارتش عراق پس از زمين گير شدن در خاك ايران و فرو رفتن در لاك دفاعي، تلاش فراواني را به كمك شيميدانها و دانشمندان ميكروب شناس براي دستيابي به تركيبات پيچيده تري از عوامل شيميايي و ميكروبي معطوف كرد. طبق اين اسناد، به هنگام برگذاري دوره ها و مانورهاي نظامي، و دانشمندان عراقي با استفاده از مواد سيانيد سديم در حال انجام آزمايشهايي روي حيوانات بودند. (ضميمه يك).

مبحث حاضر به دوره دوم استفاده عراق از سلاحهاي شيميايي اختصاص دارد كه از مردادماه سال 1361 هم زمان با آغاز نخستين، عمليات نفوذي نيروهاي ايران به داخل خاك عراق - عمليات رمضان - با هدف تنبيه متجاوز آغاز شد و تا پايان سال 1365 و نبردهاي بزرگ كربلاي 4 و 5 ادامه يافت. در اين دوره، عراق با اتخاذ تاكتيك نظامي دفاع مطلق در زمين، از جنگ افزارهاي شيميايي در نقش سلاح تدافعي استفاده كرد تا به كمك آن، عملياتهاي تهاجمي متكي به انبوه نيروهاي پياده جمهوري اسلامي ايران را خنثي كند. در طول اين دوره، ارتش عراق بيش از 230 بار مواضع نيروها، مراكز پشتيباني و تداركاتي و حتي شهرها و مناطق غيرنظامي ايران را هدف حملات شيميايي قرار داد؛ اقدامي كه در مجموع، حدود 44 هزار نفر تلفات اعم از كشته و مجروح را در پي داشت.

[ صفحه 52]

دوره سوم جنگ شيميايي بين عراق و ايران از آغاز سال 1366 شروع شد و تا پايان جنگ و پذيرش قطع نامه 598 و حتي پس از آن تا تابستان سال 1367ادامه

يافت. در اين دوره، ارتش عراق پس از برطرف كردن ضعفهاي تاكتيكي خود در زمينه كاربرد گازهاي شيميايي در دو دوره گذشته و دستيابي به عوامل شيميايي مضاعف يا دو گانه توانست از آنها به منزله يك سلاح تهاجمي براي بازپسگيري مناطق تحت كنترل نيروهاي ايران استفاده كند. نظاميان عراقي همچنين موفق شدند از اين سلاحها به عنوان بخشي از عملياتهاي هماهنگ شده خود در بهار سال 1367 عليه نيروهاي ايران در فاو، شلمچه و جبهه هاي غرب و شمال بهره گيرند و عملا نيروهاي ايراني را به عقب نشيني از مواضع تصرف شده مجبور كنند.

به دو ماه آزادسازي خرمشهر و عقب نشيني اجباري عراقي به پشت مرزهاي بين المللي - به استثناي نفت شهر و برخي از بلنديهاي استراتژيك مرزي - آشكار شد كه مجامع بين المللي به تأمين حقوق حقه ايران، تعيين متجاوز و تنبيه آن و جبران خسارات جنگي ناشي از عمل تجاوزكارانه رژيم عراق تمايلي ندارند. در نتيجه، جمهوري اسلامي ايران در راستاي استيفاي حقوق خود، در صدد برآمد تا رأسا وارد عمل شود. بدين ترتيب، عمليات رمضان طراحي و آماده اجرا شد. پيش از آغاز اين عمليات در تيرماه سال 1361، طبق اخبار به دست آمده از برخي از اسيران عراقي، ارتش عراق خود را براي مقابله با تهاجم نيروهاي ايران با توسل به جنگ افزارهاي شيميايي آماده كرده بود. [2] با وجود اين، ايران به اين اطلاعات و اخبار توجهي نكرد. در نتيجه، در تاريخ 23 تيرماه سال 1361، عمليات رمضان را با هدف تعقيب متجاوز و آزادسازي بصره در شرق اين شهر به اجرا در آورد. با ورود نيروهاي ايران به منطقه عملياتي و پيشروي سريع آنها به سوي اهداف از پيش تعيين شده، نيروهاي عراقي عليه نيروهاي پياده و فاقد تجهيزات حفاظتي ايران از گازهاي اشك آور وتهوع آور استفاده كردند. اين تاكتيك در كنار بمباران گسترده هوايي و شليك همه جانبه توپخانه سنگين مؤثر واقع شد و به از هم پاشيدن شيرازه نيروهاي عمل كننده ايران و عدم فتح عمليات انجاميد. هر چند هرگز آمار دقيقي از ميزان گازهاي شيميايي به كار گرفته شده عليه نيروهاي رزمنده ايراني و تعداد تلفات ناشي از اين گازها در اين عمليات ارائه نشد، اما وجود پيكرهاي شهيداني

كه كوچك ترين آثاري از جراحتهاي ناشي از گلوله در بدنشان وجود نداشت، [3] به كارگيري گازهاي سمي از سوي نيروهاي عراقي را اثبات مي كرد. اين براي نخستين بار بود كه در اين جنگ، سلاح شيميايي نقش بازدارنگي به خود گرفت و نيروهاي ايران را از دستيابي به اهداف عملياتي باز داشت در پي واقعه، روزنامه لي آنجلس تايمز چاپ

[ صفحه 53]

امريكا نوشت: «در تابستان سال 1982 (1361)، هنگامي كه نيروهاي ايراني به نزديكي سربازان عراقي رسيدند، دشمن از عامل سي اس (اورتوكلروبنزيليد اين مالونونيتريل) كه به عنوان گاز اشك آور شناخته مي شود، استفاده كرد. هدف از اين كار، وادار كردن نيروهاي دشمن به پوشيدن تجهيزات حفاظتي و ايجاد مانع در راه عمليات بود.» [4] .

اين تجربه موفق عراق در استفاده از گازهاي شيميايي براي مقابله با پيشروي سريع و غافلگيرانه نيروهاي پياده ايران در داخل خاك آن كشور سبب شد كه مديريت رسته جنگهاي شيميايي به طور رسمي، به سازمان رزم ارتش عراق اضافه شود. [5] و آمادگي لازم براي استفاده از عوامل پيچيده تر و خطرناك تر شيميايي فراهم آيد. با آغاز نيمه دوم سال 1361، جمهوري اسلامي ايران به دنبال عدم فتح عمليات رمضان، با كمي تأخير استراتژي تعقيب متجاوز را شدت بخشيد و در 9 مهرماه سال 1361، در سومار، عمليات مسلم بن عقيل؛ در 10 آبان ماه، سال 1361، در ارتفاعات مرزي حمرين در منطقه عمومي ايلام، عمليات محرم؛ و در 17 / 11 / 1361 در محور چزابه - فكه، عمليات بزرگ والفجر مقدماتي را اجرا كرد. عراق در واكنش به عملياتهاي مزبور، كاربرد سلاحهاي شيميايي

را افزايش داد و طي شش ماه، حدود ده بار آنها را عليه نيروهاي ايراني به كار گرفت. از جمله در 24 مهرماه در منطقه ساوجي، 30 مهرماه در آبادان، در 1 و 25 آبان ماه در ارتفاع 5،175 آبان ماه در موسيان، 28 آذرماه در تنكاب، 30 دي ماه در شلمچه، 5 بهمن ماه در گردنه بايره و كردستان، 19 بهمن ماه در شرهاني و سرانجام در 5 اسفندماه در شلمچه با استفاده از توپخانه و خمپاره به شليك گلوله هاي شيميايي اقدام كرد كه در نتيجه آن، سيزده نفر شهيد و 21 تن مجروح شدند. [6] در اين حملات، براي نخستين بار از عامل شيميايي سولفور موستارد (عامل تاولزا) استفاده شد. به نوشته لس آنجلس تايمز «عراقيها از دسامبر 1982 (آذر 1361)، به طور پراكنده، از عامل سولفورموستار به منظور درهم شكستن سازمان رزمي رزمندگان ايران در تكهاي شبانه بهره گرفتند.» [7] .

در پي تشديد كاربرد سلاح شيميايي عليه نيروهاي ايران، جمهوري اسلامي با صدور اطلاعيه هايي ضمن محكوم كردن كاربرد اين گونه سلاحها، از مجامع بين المللي خواست تا عراق را از تكرار جنايات خود بازدارند. [8] در اين زمان، ايران به دليل ناديده گرفتن تجاوز عراق از سوي شوراي امنيت سازمان ملل، با اين سازمان چندان ارتباط نداشت و از مكاتبه با آن خودداري مي كرد. در مقابل، عمده قواي سياسي - تبليغاتي خود را متوجه افكار عمومي جهان و معدود دولتهاي هم پيمان خود مي كرد، در حالي كه طرف عراقي به شدت در سطح مجامع بين المللي و منطقه اي فعال بود و با برخورداري از حمايت گسترده قدرتهاي بزرگ، از ابزارها و فرصتهاي سياسي و ديپلماتيك به نفع

خود استفاده مي كرد و در چنين شرايطي بود كه براي خنثي كردن اقدامات سياسي - تبليغي ايران در مورد كاربرد سلاحهاي شيميايي وارد عمل شد و رياض القيسي، نماينده ي دائمي عراق در سازمان ملل، اتهامات ايران را مبني بر استفاده عراق از سلاحهاي شيميايي در جنگ با اين كشور به شدت نفي و اتهامات مزبور را اكاذيب و قلب حقايق توصيف كرد و افزود: «هر گاه رژيم ايران در محافل سياسي با شكست روبه رو شده، و به اين روش روي آورده است.» [9] در كنار اين اقدامات، عراق با مؤثر يافتن جنگ افزارهاي شيميايي در مقابل تهاجم نيروهاي پياده جمهوري اسلامي ايران، تصميم گرفت واحدهاي جنگ شيميايي خود را تقويت كند. به همين منظور، در آغاز زمستان سال 1361 (1983 ميلادي) قراردادي را براي خريد تجهيزات گوناگون با يك شركت سازنده وسايل فني شيميايي در آلمان فدرال به نام دري رايخ منعقد كرد. همچنين، براي ساخت عوامل شيميايي پيچيده و تركيبي، به ويژه گاز اعصاب ميزان در خور توجهي از مواد شيميايي را از منابع غربي، به ويژه ايالات متحده امريكا، انگلستان و آلمان فدرال خريداري كرد. [10] بدين ترتيب، زماني كه سال 1361 به پايان رسيد، عراق تجربه دفع چهار عمليات كوچك و بزرگ نيروهاي جمهوري اسلامي ايران را با استفاده از گازهاي شيميايي داشت و با گسترش محدوده كاربرد و حجم عوامل شيميايي، مديريت و رسته جنگهاي شيميايي به طور رسمي به سازمان رزم ارتش آن كشور اضافه شده بود.

[ صفحه 54]

افزايش چشم گيري يافت و به طور نسبي سراسر جبهه هاي جنگ از جنوب تا شمال را در بر گرفت، بلكه عوامل شيميايي مرگبارتري نيز به كار گرفته شدند كه تا آن زمان، از آنها استفاده نشده بود. در واقع، در اين سال، جنگ افزارهاي شيميايي به كار رفته در جنگ ايران و عراق از نظر كمي و كيفي متحول شدند.

ورود عوامل شيميايي جديدي همچون سم قارچي، باران زرد، گاز اعصاب با نام تابون، قارچهاي سمي ديگر همچون نيوالندل، تي - 2، اچ تي - 2، كارول در كنار عوامل فسفري، ناتوان كننده و... نشان مي داد كه جنگ شيميايي در جنگ ايران و عراق به مرحله نويني وارد شده است. وال استريت ژورنال در شماره 13 مارس 1984 خود، در مقاله اي با اشاره به ورود اين عوامل كشنده شيميايي در جنگ نوشت: «تأثير تراكمي تركيب دو عامل سمي گاز خردل و باران زرد مطلقا كشنده است. باران زرد از سموم تريكوتسين به دست مي آيد كه از طريق انواع قارچ فوساريوم توليد مي شوند و مي توان آنها را از غلات كپك زده و آلوده به دست آورد. در ميان سمومي كه روي پوست اثر مي گذارد اين تنها ماده اي است كه به آساني مي توان آن را توليد كرد؛ يك ميلياردم گرم از اين (نانوگرم) بر هر سانتي متر مربع پوست باعث حساسيت خواهد شد و مقاديري به اندازه يك ميكروگرم آن سلولهاي پوست را از بين مي برد.» [21] .

طبق آمار موجود، در سال 45،1362 بار از اين نوع گازهاي شيميايي در جبهه هاي مختلف جنگ استفاده شده است كه اين تعداد چهار برابر سال پيش از آن بود.

[22] افزون بر اين، گستره عملياتي آن به شدت افزايش يافت و مناطق غيرنظامي از جمله شهرها و روستاها را نيز در برگرفت تا شايد از اين طريق فشار بيشتري بر كانونهاي تصميم گيري جمهوري اسلامي ايران وارد آيد. هدف نهايي عراق در اين دوره، وادار كردن ايران به پذيرش پايان جنگ بدون دستيابي به برتري نظامي در صحنه جنگ بود. به عبارت ديگر، عراقيها مترصد آن بودند تا هزينه هر پيروزي نظامي را به حدي براي ايرانيان افزايش دهند كه از تنبيه متجاوز منصرف شوند.

از نخستين روزهاي آغاز سال 1362، عراق در هر فرصت ممكن، در سراسر جبهه هاي جنگ به گازهاي شيميايي متوسل شد. براي نمونه، در فروردين ماه اين سال، نيروهاي عراقي با استفاده از خمپاره انداز و توپخانه چهار بار عليه نيروهاي خودي از گلوله هاي شيميايي استفاده كردند و مناطق فكه (3 فروردين ماه و سال 1362)، پايگاه مسلم نقابي (6 فروردين ماه سال 1362) و سومار (در روزهاي 9 و 18 فروردين ماه سال 1362) را هدف قرار دادند كه طي آن، چهار نفر در سومار مصدوم شدند. در اين ميان، در 21 فروردين ماه، جمهوري اسلامي ايران عمليات بزرگ ديگري را با نام والفجر 1 در منطقه عمومي ميسان عراق در جبل فوقي آغاز كرد كه اين عمليات نيز با ناكامي روبه رو شد و اهداف آن تحقق نيافت. پس از عمليات مزبور، مسئولان جنگ در ايران بار ديگر به عملياتهاي متوسط و كوچك متوسل شدند تا ضعف نيروهاي خودي را براي اجراي يك عمليات بزرگ ديگر برطرف كنند. به دنبال آن، پس از سه ماه تأخير، در فاصله يك هفته (29 تيرماه سال 1362 تا

7 مردادماه سال 1362) دو عمليات متوسط والفجر 2 و والفجر 3 در منطقه چومان و مصطفي در اربيل عراق و مهران به اجرا درآمد. به دنبال اين دو عمليات، عراق موجي از حملات شيميايي را عليه نيروهاي نظامي و غيرنظاميان ايران آغاز كرد. از جمله در 17 مردادماه، و مناطق حاج عمران، شيوه رش، تمرچين، رودخانه دويرج و مناطق اطراف آن را با توپخانه و هواپيما، هدف گازهاي تهوع آور و تاول زا قرار داد كه در شيوه رش 24 نفر و در منطقه پادگان حاج عمران در محور پيرانشهر - رواندوز بيش از صد نفر مصدوم به همراه داشت. روز بعد نيز، روستاهاي شيرواش و چند روستاي مجاور پيرانشهر (دو بار در يك روز) و تمرچين هدف بمباران شيميايي هواپيماهاي عراقي قرار گرفتند كه طي دو حمله پيرانشهر، 138 تن مصدوم شدند و دو تن ديگر جان باختند. در تمرچين نيز، سي نفر در معرض گاز خردل قرار گرفتند و به شدت آسيب ديدند. در 23 مردادماه هم ارتفاعات قمطره (چمارته) با توپخانه هدف قرار گرفت و گازهاي تاول زا مرگ سه تن و مصدوميت دويست تن ديگر را موجب شدند. روز بعد توپخانه عراق منطقه

[ صفحه 55]

ساوجي را هدف گلوله هاي شيميايي قرار داد كه تلفاتي در پي نداشت. [23] در پي اين حملات بود كه ستاد تبليغات جنگ با انتشار اطلاعيه اي به زبان انگليسي در تاريخ 3 سپتامبر سال 1983 (12 شهريورماه سال 1362) در بيان شواهدي از حملات شيميايي عراق به نقل از يكي از مجروحان حادثه نوشت:

«در ساعت 7 صبح روز 9 اوت سال 1983 (18 مردادماه سال

1362)، در شش كيلومتري غرب جاده پيرانشهر - رواندوز، يك فروند هواپيماي متجاوز عراقي در حالي كه در ارتفاع پايين و بدون صدا بر فراز مواضع رزمندگان اسلام حركت مي كرد، نيروهاي پياده مستقر در جاده را هدف قرار داد. با اين اقدام، نيروهاي مستقر در جاده، صدايي شبيه به صداي انفجار گلوله توپ و پرتاپ بمب را شنيدند، ضمن آنكه ستون سياهي از دود به هوا برخاست و قشر نازكي از پودر سياهرنگ سطح تمامي لوازم را پوشاند. در اين ميان، چند گروه كوچك از نيروهاي اسلام به موج گرفتگي دچار شدند و به بيمارستان انتقال يافتند. اما تقريبا در بسياري از رزمندگان كه به ظاهر كوچك ترين آسيبي هم نديده بودند، برخي از حالات غير عادي ظاهر شد كه عبارت بود از احساس درد توأم با سوزش در پاره اي از نواحي بدن مانند ساق پا، و پشت و چشمها، كه به تدريج بر شدت آنها افزوده مي شد.» [24] .

در روزهاي 7 و 8 شهريورماه سال 1362 نيز، به ترتيب مناطق سردشت و سومار هدف توپهاي حاوي گازهاي سمي قرار گرفتند كه از تعداد تلفات و مصدومان آنها، اطلاعي در دست نيست. با آغاز نيمه دوم سال و افزايش احتمال آغاز عمليات نيروهاي ايران، در سراسر خطوط تماس، بر شدت كاربرد سلاحهاي شيميايي از سوي عراق افزوده شد. در تاريخ 2 مهرماه، نيروهاي عراقي ارتفاعات بازي دراز را با توپخانه هدف گلوله هاي شيميايي قرار دادند كه طي آن، چهار تن مصدوم شدند. سه روزبعد، منطقه اي در قصر شيرين با دو گلوله شيميايي هدف حمله قرار گرفت كه در نتيجه آن، سه تن از اعضاي

بسيج اعزامي از تهران به شدت از ناحيه صورت مجروح شدند. در 25 مهرماه نيز، منطقه خراطها هدف گلوله هاي شيميايي توپخانه عراق واقع شد. با وجود اين، اوج استفاده از گازهاي شيميايي را بايد مهرماه سال 1362 به هنگام آغاز عمليات والفجر 4 در منطقه عمومي سليمانيه و محور پنجوين دانست. با آغاز اين عمليات و پيشروي نيروهاي ايراني به داخل خاك عراق، نيروهاي دشمن با گاز خردل به مواضع تحت تصرف رزمندگان ايران حمله كردند كه در نتيجه آن، حدود سيصد نفر مصدوم شدند. [25] كه تا اين زمان بي سابقه بوده است. هم زمان با اين حمله شيميايي، در روز 2 مهرماه سه منطقه مريوان، روستاهاي سيدلو و سردوش با توپخانه و خمپاره هدف حمله قرار گرفتند كه طي اين اقدام، سه تن در سر دوش مجروح شدند. اين منطقه سه روز بعد بار ديگر با گلوله شيميايي هدف حمله واقع شد. در 30 مهرماه، محور پنجوين شاهد حمله شيميايي ديگري از سوي عراق بود. در گزارش بيمارستان لقمان الدوله حكيم در تهران، كه محل بستري مجروحان اين حادثه بود، به نقل از مجروحان چنين آمده است: «در ساعت 21:30، 30 مهرماه در سه كيلومتري شمال پنجوين در ميان گلوله هاي معمولي توپهاي عراقي، تعدادي از گلوله هاي شيميايي منفجر شدند كه در نتيجه انفجار آنها، دود غليظي فضا را فرا

[ صفحه 56]

گرفت و به تدريج، بويي شبيه نفت در محيط به استشمام رسيد. صبح روز بعد، در افرادي كه با هواي آلوده به مواد شيميايي تماس پيدا كرده بودند، عواملي چون سوزش و آبريزش از چشمها، تاري ديد، خارش،

تنگي نفس، سرفه و بي اشتهايي ظاهر شد و نواحي چين دار بدن آنان تغيير رنگ داد و سياه شد.» [26] .

در آبان ماه، حجم و دفعات حملات شيميايي افزايش بيشتري يافت. در اين ارتباط، روستاهاي سريش، هاني برانه و بانيجان از توابع شهرهاي بانه و سردشت را مي توان نخستين اهداف دانست. در حمله به بانيجان، كه در 1 و 6 آبان ماه رخ داد، هواپيماهاي عراق گازهاي تاول زا روي منطقه فرو ريختند كه در نتيجه آن، هفتاد نفر مجروح شدند. در 3 آبان ماه نيز، در بانه، بمباران شيميايي (گازموستارد) نه تن شهيد و پنجاه تن مجروح در پي داشت. در حمله به مريوان، كه در روز 4 آبان ماه با توپخانه انجام گرفت، شانزده نفر مجروح شدند. در 16 آبان ماه منطقه گرماب نيز هدف حملات شيميايي قرار گرفت كه طي آن، چهل تن مجروح شدند. در همين روز، بار ديگر منطقه عملياتي والفجر 4، در پنجوين، با گاز اعصاب هدف قرار گرفت كه هفده كشته و شصت مجروح در پي داشت. [27] با تداوم عمليات والفجر 4، و منطقه عملياتي شيخ لر بين رودخانه شيمه و ارتفاعات سري در چهل كيلومتري خاك عراق با بمبهاي شيميايي هدف قرار گرفت كه در نتيجه آن، هفتاد تن از نيروهاي ايران به شدت از ناحيه چشم و ريه آسيب ديدند. در اين حمله، چهار فرزند هواپيما منطقه را با گلوله هاي حاوي گاز شيميايي بمباران كردند. گزارشي كه خبرگزاري جمهوري اسلامي ايران چند روز پس از اين حادثه مخابره كرد، جزئيات بيشتري را درباره چگونگي وقوع آن بيان مي كند: «ساعت 17:00 روز 16 آبان ماه رژيم عراق در حالي كه شكست ديگري

را در منطقه والفجر 4 متحمل شده بود، منطقه بين رودخانه شيلر و ارتفاعات سري را با چهار فروند از هواپيماهاي خود كه به بمبهاي شيميايي مسلح بودند، هدف حمله قرار داد و اين بار، نوع ديگري از بمبهاي شيميايي را آزمايش كرد. به گفته مجروحان اين حادثه، با انفجار اين بمبها بويي شبيه پياز گنديده يا گاز تابون به مشام

مي رسيد و شش تا هفت ساعت پس از انفجار نيز، وجود اين بو حس مي شد. موادي كه از اين بمبها به جا مانده بود، شبيه گريس قرمز و چرب بوده و تا شش ساعت پس از انفجار نيز بوي آن به مشام مي رسيد. در اثر اين بمباران، ديد افراد مصدوم به طور چشم گيري كاهش يافته و بعضي از آنان دچار فينگنر كانت شده اند و انگشتان دست را تنها از فاصله نزديك مي توانند شمارش كنند، ولي جزئيات آن را نمي توانند تشخيص دهند. در اين عده كه بيش از هفتاد نفر هستند، تحريكات شديد چشمي شامل پرخوني شديد، التهاب، كراتيت قرينه (ورم التهابي قرنيه)، ريزش اشك شديد، كاهش بينايي، درد فوق العاده شديد در چشمها، سرگيجه، تهوع و ترس از نور مشاهده مي شود. اين بمبها تا شعاع يك كيلومتري روي افراد تأثير گذاشته اند و كساني كه در فاصله نزديك تري از محل انفجار قرار داشته اند، به تنگي نفس و آلرژي پوستي نيز مبتلا شده اند. تعدادي از اين افراد از تشخيص رنگ عاجزند و تنها رنگهاي سياه و سفيد را از فاصله نزديك تشخيص مي دهند» [28] .

پس از اين حمله و به دنبال فروكش كردن عمليات والفجر 4، از شدت حملات شيميايي عراق در جبهه هاي جنگ

كاسته شد، به طوري كه در آذرماه يك مورد، در دي ماه دو مورد و در بهمن ماه سال 1362، تنها يك مورد حمله شيميايي به ثبت رسيده است. [29] يكي از مهم ترين دلايل كاهش اين حملات، تغيير رويه جمهوري اسلامي ايران در برخورد با سازمان ملل، به ويژه دبير كل بود. جمهوري اسلامي ايران به دنبال تشديد حملات شيميايي عراق عليه مناطق نظامي و غيرنظامي، براي نخستين بار در 6 آبان ماه سال 1362 (28 اكتبر 1983) طي نامه اي رسمي خطاب به دبير كل سازمان ملل اعلام كرد كه عراق در جنگ عليه نيروهاي ايران از سلاحهاي شيميايي استفاده كرده است و تقاضا كرد كه دبير كل گروه كارشناسي را براي بررسي موضوع به منطقه اعزام كند. شش روز بعد با تداوم حملات شيميايي عراق، جمهوري اسلامي ايران اين تقاضا را تكرار كرد. [20] اما در خواستهاي مكرر ايران در سازمان ملل با بي اعتنايي روبه رو شد و دبير كل در مقابل تقاضاي ايران سكوت اختيار كرد. دولت عراق زماني كه با اقدام بي سابقه

[ صفحه 59]

ايران در توسل به دبير كل براي جلوگيري از گسترش كاربرد سلاحهاي شيميايي روبه رو شد، حملات شيميايي خود را كاهش داد. از سوي ديگر، براي تحت الشعاع قرار دادن اقدام سياسي ايران، طي برنامه اي به دبير كل، ادعا كرد كه ايران عليه نيروهاي عراقي از سلاح شيميايي استفاده كرده است و اعزام گروه كارشناسي به آن كشور را خواستار شد. [21] با وجود اين، زماني كه دولت عراق متوجه شد. براي درخواستهاي ايران در مجامع بين المللي گوش شنوايي وجود ندارد، محدوديت به كارگيري جنگ افزارهاي شيميايي را

كنار گذاشت و با آغاز نخستين زمزمه هاي شروع عمليات بزرگ ديگري از سوي نيروهاي ايران، در اوايل اسفندماه سال 1362 تهديد كرد: «در صورت نياز، از سلاحهاي جديدي استفاده خواهد كرد كه براي ايرانيان ناشناخته است.» [22] در همين زمينه، ژنرال ماهر عبدالرشيد، فرمانده سپاه سوم عراق، كه در جبهه بصره مستقر بود نيز، در مصاحبه اي اعلام كرد: «اگر شما به من نوعي سم دفع آفات بدهيد كه آن را در ميان اين كرمهاي حشرات پرتاپ كنم تا آن را استنشاق كنند و جان بسپارند، آن را به كار خواهم گرفت» [23] راديو بغداد نيز ورود عوامل شيميايي جديد در جنگ را اين چنين اعلام كرد: «براي كشتن هر نوع حشره اي، حشره كش ويژه وجود دارد.» [24] اين عبارت زماني مفهوم حقيقي خود را نشان مي دهد كه بدانيم از نظر شيميايي، بين عوامل اعصاب و حشره كشها نوعي رابطه وجود دارد. اين تهديدها زماني انجام مي شد كه عراقيها به طور گسترده اي مي كوشيدند تا هر گونه كاربرد گازهاي شيميايي را در جبهه هاي جنگ منكر شوند و آن را ترفند ايران براي تحت الشعاع قرار دادن تلفات انساني خود در جنگ قلمداد كنند. [25] البته، مسئولان عراقي گاهي كنترل خود را از دست مي دادند و با ايما و اشاره بر استفاده از سلاحهاي شيميايي صحه مي گذاشتند، به طوري كه وزير اطلاعات آن كشور در پاسخ به پرسشهاي خبرنگاران درباره كاربرد جنگ افزارهاي شيميايي گفت: «چرا عراق بايد زيرپوش كثيفش را در ملأ عام بشويد؟» [26] بنابراين، خط مشي كلي عراق در مورد استفاده از سلاحهاي شيميايي عليه نيروهاي ايران در صحنه سياسي و در سطح رسانه اي، پنهانكاري و در

واقع، نوعي فرافكني بود. خط مشي اي كه تا اين زمان (پيش از عمليات خيبر در اسفند 1362)، كاملا موفقيت آميز مي نمود و سبب شده بود تا استمداد طلبي ايران در سطح جهاني به نتيجه نرسد.

با وجود اين، انتشار برخي از اخبار و گزارشها در مطبوعات و رسانه هاي گروهي جهان درباره كاربرد گسترده جنگ افزارهاي شيميايي از سوي عراق عليه نيروهاي ايراني در جبهه هاي جنگ آشكار كرد كه بيش از اين، امكان پنهانكاري وجود ندارد و موضوع از كنترل عراق خارج شده است. تقريبا از آذرماه سال 1362 كه جمهوري اسلامي ايران براي نخستين بار طي نامه اي از دبير كل براي جلوگيري از تكرار استفاده عراق از گازهاي شيميايي استمداد طلبيد، تعدادي از روزنامه ها و نشريات تخصصي جهان نسبت به موضوع حساس شدند و به درج مقالاتي در اين باره اقدام كردند. از جمله روزنامه گاردين در مقاله اي به تاريخ 5 آذرماه سال 1362، به نقل از سه پزشك انگليسي، كه براي شركت در كنفرانس جهاني پزشكي به تهران سفر كرده و مقامات بنياد شهيد آنها را بر بالين مجروحان شيميايي بستري در بيمارستانهاي تهران حاضر كرده بودند، نوشت، شواهدي را كه دولت ايران براي اثبات ادعاي خود ارائه داده، آنها را متقاعد كرده كه عراق براي مقابله با حمله اخير نيروهاي ايران سلاحهاي شيميايي و گازهاي سمي را عليه نيروهاي ايران به كار گرفته است. يكي از پزشكان انگليسي مي گويد: «عكسهاي سربازان ايراني با بدنهاي ورم كرده نشان دهنده آن است كه طي جنگ از سلاحهاي شيميايي استفاده شده است.» وي مي افزايد: «با توجه به نوع سلاحهاي مزبور، اين ماده شيميايي، نه گاز

محرك اعصاب، بلكه احتمالا گاز نيتروژن خردلي بوده است.» گاردين در ادامه، با اشاره به اينكه حمله اخير شيميايي عراق در نزديكي شهر پنجوين در داخل مرز عراق و در حدود سيصد كيلومتري بغداد صورت گرفته است، تأكيد مي كند كه معلوم نيست اين گازهاي شيميايي را كدام كشور توليد كرده است، اما گفته مي شود كه روي آثار باقي مانده از آنها علائم شوروي ديده شده است. اما اين امر، تنها نشان دهنده آن است كه دستگاههاي پرتاپ اين گازها ساخت شوروي بوده است.

[ صفحه 60]

اين روزنامه در پايان يادآور مي شود كه: «صدام حسين پيش از اين به ايران هشدار داده بود كه اگر به خاك عراق حمله كند، با سلاحهاي مرگبار اين كشور روبه رو خواهد شد. شايد گاز نيتروژن خردلي همان سلاح باشد.» [27] .

مدتي بعد، هفته نامه معتبر نظامي جينز ديفنس چاپ لندن با اشاره به نقض كنوانسيون 1925 ژنو در منع توليد و استفاده از گازهاي شيميايي در جنگ، نوشت: «عراق براي مقابله با حملات موج انساني نيروهاي ايراني در جنگ خليج فارس از گاز محرك استفاده مي كند. اين گاز گوگردي است كه از نفت خام در مراحل تصفيه گرفته مي شود و شبيه گازي است كه در آلمانها در سال 1917 در جنگ جهاني اول در جبهه غرب به كار بردند. گاز مزبور را عراق توليد مي كند و به شكل گلوله توپ يا به صورت بمب، كه با هواپيما به پايين ريخته مي شود.» [28] .

با وجود انتشار مطالبي از اين دست در نشريات مختلف جهان در سه ماهه پاياني سال 1983، اين مسائل هيچ گونه

واكنشي را در مواضع كشورها و مجامع بين المللي در پي نداشت و آنها همچنان، به سكوت خود در قبال كاربرد سلاحهاي شيميايي در جنگ ايران و عراق ادامه مي دادند. در نتيجه، عراقيها كه نگران واكنشهاي منفي دولتها، سازمانهاي بين المللي و افكار عمومي جهان بودند، در آغاز، غافلگير شدند و با كاهش استفاده از سلاحهاي شيميايي عليه نيروهاي ايران كوشيدند، از بروز جو ضد عراقي در جهان جلوگيري كنند. به همين دليل، پس از پايان عمليات والفجر 4، نيروهاي عراق در آذرماه سال 1362 به ندرت به جنگ افزارهاي شيميايي متوسل شدند و در طول ماههاي آذر، دي و بهمن سال 1362 تنها در چهار حمله از سلاحهاي شيميايي استفاده كردند كه از نظر حجم و ميزان مواد آلوده كننده چندان مهم نبود و تلفاتي را نيز در بر نداشت. اين حملات در 4 آذرماه در منطقه پاوه، 15 همين ماه در ايستگاه حسينيه آبادان (با يك تن مصدوم) و 25 بهمن ماه در منطقه اروند رود با استفاده از خمپاره هاي محتوي گاز سمي انجام شد كه تلفاتي را در بر نداشت. البته، اين وضعيت چندان دوام نيافت. عراقيها كه از سكوت دولتها و مجامع بين المللي در قبال استعمال گازهاي شيميايي عليه نيروهاي ايراني اطمينان پيدا كرده بودند، در اسفندماه سال 1362، با استفاده از گازهاي شيميايي چنان جهنمي رابه پا كردند كه تا آن زمان بي سابقه بود. آنها طي يك ماه، چهارده بار به حملات شيميايي متوسل شدند كه چهار برابر از حملات سال پيش بيشتر بود. [29] افزون بر اين، آنها سلاح جديدي را آزمايش كردند كه پيش از آن، هرگز در جنگي به كار

نرفته بود كه از آن جمله مي توان به عامل اعصاب يا گاز تابون اشاره كرد.

قبال استفاده از سلاحهاي شيميايي اتخاذ نكند، اين كشور براي دفاع از خود، مقابله به مثل خواهد كرد. حجت الاسلام هاشمي رفسنجاني، رئيس مجلس شوراي اسلامي، در خطبه هاي نماز جمعه تهران در 3 اسفندماه سال 1362، خطاب به سازمان ملل هشدار داد اگر عراق به استفاده از سلاحهاي شيميايي ادامه دهد، ممكن است ايران به استفاده از اين سلاحها مجبور شود. وي گفت: «ما در حال حاضر، به عدم استفاده از تسليحات شيميايي متعهديم، اما نمي دانم اين تعهد تا چه مدت پايدار بماند.... در صورت عدم اتخاذ يك موضع قاطع از سوي سازمان ملل، اين سازمان مرتكب جنايتي عليه بشريت مي شود كه حتي آب زمزم نيز نمي تواند آن را پاك كند.» وي همچنين تأكيد كرد: «تاكنون، نمي خواستيم از تسليحات شيميايي استفاده كنيم، اما در صورت ادامه استفاده عراق از تسليحات شيميايي، نمي توانيم براي هميشه منتظر اقدام سازمان ملل بمانيم. [32] .

هم زمان با اين تهديدهاي، ايران به ابتكار ديگري دست زد و با جلب موافقت برخي از كشورهاي اروپايي از جمله بلژيك، هلند، سوئيس، سوئد، انگلستان، فرانسه و اتريش، [33] تعدادي از مجروحان شيميايي را براي مداوا به اين كشورها اعزام كرد. نخستين گروه از اين مجروحان در روز 3 اسفندماه به آمستردام وارد شد و پنج تن از آنان در بيمارستان عمومي شهر فنت و پنج نفر ديگر در بيمارستان دانشگاه انزشت بستري شدند. همچنين، پنج نفر پس از اعزام به لندن به يك مركز درماني انتقال يافتند. [34] اين اقدام ايران از نظر سياسي - تبليغي بسيار مؤثر واقع شد و جهانيان در مقابل واقعيتهاي انكارناپذير جنگ و استفاده از سلاحهاي

شيميايي

قرار گرفتند. بدين ترتيب، موضوع اعزام مجروحان شيميايي ايراني به كشورهاي اروپايي در صدر اخبار رسانه هاي گروهي جهان قرار گرفت و صدها گزارشگر و خبرنگار به سوي بيمارستانها سرازير شدند تا آخرين خبرها را به گوش شنوندگان و خوانندگان خود برسانند. به دنبال اين اقدامات، به تدريج، زمزمه هايي مبني بر محكوميت كاربرد جنگ افزارهاي شيميايي در گوشه و كنار جهان برخاست. فرانسه، متحد اصلي عراق در اروپا، از جمله نخستين كشورهايي بود كه استعمال تسليحات شيميايي را محكوم كرد. ماكس گالر سخنگوي دولت فرانسه در 3 اسفندماه سال 1362 در مصاحبه اي خطاب به گزارشهاي گفت: «مخالفت فرانسه با جنگ شيميايي صريح و قاطعانه بوده است.» [35] اما در جمهوري اسلامي ايران، اين اقدام زود هنگام دولت فرانسه تلاش اين كشور براي تحت الشعاع قرار دادن افشاي همكاري تسليحاتي اش با عراق تعبير شد. به هر حال، با افشاي اخبار بيشتري از مجروحان شيميايي ايران در جهان، آرام آرام كشورهاي بسياري به صف مخالفان حملات شيميايي پيوستند و بدون اشاره به نام عراق، استعمال گازهاي شيميايي را محكوم كردند.

با وجود همه اينها، استفاده عراق از گازهاي شيميايي در عمليات والفجر 6، پايان راه توسل به اين گونه سلاحها در سال 1362 نبود و نيروهاي اين كشور هنوز سلاح ناشناخته وعده داده شده و را به كار نگرفته بودند. با آغاز عمليات بزرگ خيبر در 3 اسفندماه، فرصت آزمايش اين سلاح نيز به دست آمد. در اين عمليات، نيروهاي بسيج و سپاه پاسداران انقلاب اسلامي موفق شدند جزاير مهم و

[ صفحه 62]

استراتژيك مجنون را كه يكي از مراكز

مهم استخراج نفت عراق بود، به تصرف خود در آورند و با سرعت حيرت آوري، استحكامات دفاعي نفوذ ناپذيري را در آنجا سازمان دهند. از سوي ديگر، عراقيها به دليل اهميت استراتژيك منطقه، نمي توانستند اجازه دهند كه جزاير مجنون در دست نيروهاي ايران باقي بماند؛ بنابراين، پاتكهاي بسيار سنگيني را عليه نيروهاي مستقر در جزاير انجام دادند و تمام توان خود را به كار گرفتند تا با استفاده از انواع سلاحهاي متعارف به ضد حملات خود ادامه دهند، به طوري كه حتي موفق شدند بخشهايي از جزيره مجنون را از دست نيروهاي ايراني خارج كنند، اما پس از پنج روز پاتكهاي ناموفق، به سلاحهاي شيميايي متوسل شدند و در روز 8 اسفندماه، با استفاده از بمبهاي حاوي گاز خردل و تابون جزاير مزبور را بمباران كردند. براساس آمار ارائه شده از سوي نمايندگي دائم جمهوري اسلامي ايران در سازمان ملل به اين سازمان، 1100 نفر از نيروهاي ايران در نتيجه استنشاق گاز خردل و اعصاب مصدوم شدند. [36] برخي از منابع ديگر از جمله سالنامه سيپري [37] آمار ثبت شده مصدومان را در حمله 27 فوريه 1984 (8 اسفندماه سال 1362) در جبهه جنوب و هورالهويزه، سه هزار نفر اعلام كرد كه در اثر بمباران هوايي، با استفاده از گازهاي مايكوتوكسين، موستارد و تابون مجروح شده اند. [38] .

در پي اين حمله، دكتر علي اكبر ولايتي، وزير امور خارجه وقت ايران، در نامه اي به دبير كل سازمان ملل از وي خواست. تا براي بررسي مسئله استفاده عراق از سلاحهاي شيميايي، گروه كارشناسي را به ايران اعزام كند. در اين نامه، تاكيد شده بود كه

طي چهار سال جنگ، حدود هفت هزار نفر از نيروهاي ايراني در اثر به كارگيري سلاحهاي شيميايي از سوي عراق كشته يا مجروح شده اند. [39] اين درخواست ايران با پذيرش دبير كل همراه بود؛ بنابراين، تصميم گرفته شد از 22 تا 29 اسفندماه سال 1362 (13 تا 19 مارس 1984)، يك هيئت كارشناسي به ايران اعزام شود. [40] در همين حال، خاوير پرز دكوئيار، دبير كل سازمان ملل، با انتشار اطلاعيه اي بدون اشاره به نام عراق، كاربرد سلاح شيميايي را در هر مكان و زماني به شدت محكوم كرد. [41] .

اقدامات سياسي - تبليغي جمهوري اسلامي ايران در سطح جهاني و مكاتبات آن با دبير كل سازمان ملل در كنار انتشار اخبار روزانه مربوط به اظهار نظر پزشكان و متخصصان بيمارستانهاي كشورهاي اروپايي كه مصدومان سلاحهاي شيميايي در آنها بستري بودند، مبني بر وجود شواهد انكار ناپذيري از عناصر شيميايي گاز خردل، بوتان، فسفر و... در خون و ادرار مصدومان تحت معالجه، بازتاب گسترده اي در محافل سياسي و رسانه هاي گروهي جهان داشت. فشارها به حدي زياد بود كه بسياري از كشورهاي حامي عراق از جمله امريكا، انگليس، فرانسه، آلمان فدرال و... با انتشار اطلاعيه هايي استعمال گازهاي شيميايي را عليه نيروهاي جمهوري اسلامي ايران تأييد و محكوم كردند. [42] بدين ترتيب، مسئله كاربرد سلاحهاي شيميايي از

[ صفحه 63]

سوي عراق در جنگ عليه ايران، ابعاد بين المللي به خود گرفت و سازمانهاي بين المللي، مانند صليب سرخ جهاني، كه حافظ كنوانسيون ژنو درباره قوانين جنگي است، وارد صحنه شدند و به طور غير مستقيم، عراق را به استفاده از تسليحات سمي در

جنگ با ايران متهم كردند. طبق اعلام اين سازمان: «استفاده از مواد سمي در جبهه جنگ با احترام به اصول انسانيت منافات دارد و نقض قوانيني و عرف جنگ است.» [43] .

اما هيچ يك از اين اقدامات نتوانست مانع از تداوم توسل عراق به گازهاي شيميايي شود. در جو بين المللي ايجاد شده عليه عراق، بغداد با تكذيب كاربرد اين گونه سلاحها، تمامي كشورها، سازمانهاي بين المللي و رسانه هاي گروهي جهان را كه عليه اين كشور موضع گيري كرده بودند. مورد ناسزا قرار داد، آنان را به رياكاري متهم كرد و [44] جراحت مصدومان ايراني بستري در بيمارستانهاي اروپايي را ناشي از انفجار در يك كارخانه شيميايي در مركز ايران دانست. افزون بر اين، مقامات بغداد پا را فراتر گذاشتند و كاربرد سلاح شيميايي را براي دفاع از كشورشان لازم دانستند، از جمله هشام صباح الفخري، فرمانده نيروهاي عراق در شرق بصره، اعلام كرد: «براي حفاظت از كشور و شرفمان هر چه از دستمان برآيد. انجام مي دهيم». وي افزود: «عراق حق استفاده از سلاحهاي شيميايي را براي خود محفوظ مي دارد.». [45] از سوي ديگر، ژنرال ماهر عبدالرشيد، فرمانده جناح جنوبي جبهه عراق، اعلام كرد: «من شخصا گفته بودم براي متوقف كردن تهاجم به كشورم، به هر وسيله اي متوسل خواهم شد. دشمني كه از مرز عراق عبور كند، بايستي نابود شود. منظورم از بيان اين مطلب اين نيست كه به سلاحهاي شيميايي متوسل شده ام، بلكه معتقدم اگر ضروري باشد، نمي توانم به فرماني كه از بالا مي رسد، جواب منفي دهم؛ زيرا، اين قبيل تصميمات نمي تواند از سوي يك سپهبد اتخاذ شود». وي افزود: «اگر خانه شما از پشه

پر شود، چه كاري انجام مي دهيد؟» [46] .

براساس چنين استدلالي بود كه عراقيها علي رغم وجود فشار سنگين بين المللي، براي باز پس گيري جزاير مجنون و به كاربرد سلاحهاي شيميايي در روزهاي پاياني سال 1362 ادامه دادند و كوشيدند به هر نحو ممكن، از ادامه عمليات خيبر جلوگيري كنند. آنها در روزهاي 10 و 11 اسفندماه منطقه طلائيه را هدف حملات شيميايي قرار دادند و در روزهاي 23،20،19،16 و 30 اسفندماه، هم زمان با حضور كارشناسان سازمان ملل در منطقه، شديدترين حملات شيميايي را متوجه جزاير مجنون كردند كه براساس آمار غير رسمي، حدود 2500 تن از نيروهاي ايران در اين حملات مصدوم شدند. تنها در حمله 19 اسفندماه، 543 تن از نيروهاي رزمنده در نتيجه اسنشاق تركيبات گاز خردل و تاول زا مجروح شدند و در 30 همين ماه، 370 تن از اين نيروها تحت تأثير گاز اعصاب (تابون) قرار گرفتند و به شدت مصدوم شدند. عراقيها در روزهاي 24،23 و 27 اسفندماه، افزون بر حمله شيميايي به منطقه عملياتي خيبر، مناطق البيضه، حسينيه و جفير را نيز هدف حملات شيميايي قرار دادند كه در البيضه 153 نفر و در حسينيه، 50 نفر مصدوم شدند [47] در مجموع، در سال 1362، حملات شيميايي عراق نسبت به سال پيش تشديد شد و به پنجاه حمله رسيد. رژيم بغداد در توسل به سلاحهاي شيميايي و ميكروبي از عوامل جديدي استفاده كرد كه ميزان كشندگي و پايداري آنها در محيط به مراتب بيشتر بود. همچنين، وسعت مناطقي كه عراق در آنها از سلاح شيميايي استفاده كرد، چندين برابر وسعت مناطقي بود كه پيش از اين، هدف حملات آن قرار

گرفته بود. سازمان ملل نخستين بار، هيئت كارشناسي خود را به دعوت جمهوري اسلامي ايران از 23 تا 29 اسفندماه به منطقه روانه كرد تا به بررسي و جمع آوري شواهد و اطلاعات موجود درباره كاربرد گازهاي شيميايي بپردازد كه گزارش آن، پس از بازگشت از تهران در 21 ماه مارس 1984 (1 / فروردين ماه / 1363) به دبير كل سازمان ملل تسليم شد. [48] .

حال اين پرسشها مطرح مي شود كه آيا چنين گزارشهايي توانست از تكرار استعمال گازهاي شيميايي در جبهه هاي جنگ ايران و عراق جلوگيري و كشورهاي جهان و مجامع بين المللي مسئول را به اقدام موثر براي جلوگيري از تكرار آن وادار كند؟ آيا شوراي امنيت سازمان ملل پس از دريافت گزارش هيئت حقيقت ياب به طور قاطع اقدام مؤثري انجام داد و با صدور قطع نامه اي لازم الاجرا، كشور مجرم را مجازات كرد؟ آيا عراق بار ديگر به سلاحهاي شيميايي متوسل شد؟ پاسخ ايران به اين حملات چه بود و سرانجام اينكه روند استفاده از اين سلاحها چگونه بود؟ اينها پرسشهايي هستند كه در ادامه اين مبحث در شماره آينده، به تفضيل به آنها پرداخته خواهد شد.

دفتر بررسي هاي سياسي سازمان تبليغات اسلامي انقلاب اسلامي؛ جنگ تحميلي و نظام بين الملل؛ تهران: مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، سال 1376، ص 87.

[7] Losangeles Times. 26. Jan. 1984. P.8.

[8] روزنامه جمهوري اسلامي؛ 20 / 9 / 1361، ص 2.

[9] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛ گزارش هاي ويژه 9 / 8 / 61، ص 13.

[10] حسين علايي؛ جنگ شيميايي، تهديد فزاينده؛ تهران: اطلاعات، 1367، صص 105 - 6.

[11] Wall Street Journal. 13 March 1984. P.15.

[12] يحيي فوزي؛ «ابعاد به كارگيري سلاح شيميايي توسط عراق و واكنش مجامع بين المللي» در دفتر بررسي هاي سياسي سازمان تبليغات اسلامي، پيشين؛ ص 87.

[13] روابط عمومي فرماندهي كل سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، گذري بر پنجمين سال جنگ تحميلي، تهران: واحد تبليغات و انتشارات ستاد مركزي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، 1364، ص 70.

[14] همان؛ ص 82.

[15] بنياد حفظ آثار و ارزشهاي دفاع مقدس؛ مجموعه اسناد جنگ شيميايي در دفاع مقدس؛ زونكن شماره 2.

[16] پرونده هاي مربوط به جنگ شيميايي در بيمارستان لقمان الدوله حكيم در تهران، پوشه مربوط به مصدومين شيميايي عمليات والفجر 4.

[17] سند شماره 19816 / S شوراي امنيت سازمان ملل، 21 آوريل 1991.

[18] خبرگزاري جمهوري اسلامي، گزارشهاي ويژه؛ ش. 243، 27 / 8 / 1362، ص 6.

[19] S/19821,22 April, 1988.

[20] SG/SM/ 3533. 7 March 1984.

[21] S/19104, 28 Oct.1983.

[22] New York Times, 7.Marc.1984.P.4.

[23] آويگدور و ماسل كورن؛ طوفان بي پايان (عراق، سلاحهاي سمي و بازدارندگي)؛ ترجمه عباس مخبر؛ تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وزارت امور خارجه 1376، ص 31.

[24] حسين علايي؛ پيشين؛ ص 115.

[25] S/19104, 28 Oct. 1983.

[26] New York Times, 7. March, 1984.P.4.

[27] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛ گزارشهاي ويژه؛ شماره 251، 5 /

9 / 1362، ص 28.

[28] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛ گزارش هاي ويژه شماره 313.

[29] S/19821. 22 April 1988.

[30] بنياد حفظ آثار و ارزشهاي دفاع مقدس؛ اسناد سلاحهاي شيميايي، روزنامه تائنا، 12 / 12 / 1362، ص 57.

[31] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛ گزارشهاي ويژه؛ شماره 224، 10 / 12 / 1362، ص 29.

[32] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛ تلكس خبري، شماره 24، 3 / 12 / 1362.

[33] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛ تلكس خبري، شماره 27، 3 / 12 / 1362.

[34] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛تلكس خبري؛ شماره هاي 27،22،20، 3 / 12 / 1362.

[35] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛تلكس خبري؛ شماره 9، 5 / 12 / 1362.

[36] S/19921, 22 April, 1988.

[37] SIPRI.

[38] Sipri Yearbook 1984.

[39] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛ تلكس خبري؛ شماره 41، 14 / 12 / 1362.

[40] سيد قاسم زماني؛ پيشين؛ ص 110.

[41] SG/SM/3533. 7 March 1986.

[42] بنياد حفظ آثار و ارزشهاي دفاع مقدس؛ پرونده كاربرد جنگ افزارهاي شيميايي در جنگ ايران و عراق؛ زونكن سال 1362.

[43] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛گزارش ويژه؛ 17 / 21 / 62 به نقل از راديو امريكا.

[44] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛تلكس خبري، شماره 110، 17 / 12 / 1362.

[45] خبرگزاري جمهوري اسلامي؛ گزارش هاي ويژه؛ شماره 352، 16 / 12 / 1362 به نقل از نيويورك تايمز.

[46] وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي؛ گزارش سفارت ايران در اسپانيا؛ به نقل از روزنامه ايل مساجرو. مورخ 11 / 3 / 1984 (21 / 12 / 1363).

[47] بنياد حفظ آثار و ارزشهاي دفاع مقدس؛ اسناد جنگ شيميايي؛ زونكن سال 1362.

[48] U.N. Yearbook 1984. P.222.